Tác phẩm gồm 4 đoạn chính:

- Đoạn 1: (từ đầu đến “Thị vẫn ngồi mớm ở mép giường, hai tay ôm khư khư cái thúng, mặt bần thần”): cảnh Tràng dẫn vợ về nhà.

- Đoạn 2: (tiếp theo đến “cùng đẩy xe bò về”): lí giải về việc Tràng nhặt được vợ.

- Đoạn 3: (tiếp theo đến “nước mắt cứ chảy xuống dòng dòng”): cuộc gặp gỡ giữa bà cụ Tứ và nàng dâu mới.

- Đoạn 4 (phần còn lại): buổi sáng hôm sau ở nhà Tràng.

Các cảnh được miêu tả trong truyện đều được xuất phát từ tình huống anh Tràng lấy được vợ giữa những ngày đói khủng khiếp.

- Người dân xóm ngụ cư ngạc nhiên khi thấy anh Tràng đi cùng một người đàn bà xa lạ về nhà vì: Người như Tràng mà có vợ. Thời buổi đói khát ấy, người như Tràng, nuôi thân, nuôi mẹ chẳng xong mà còn dám đèo bòng vợ con.

+ Sự ngạc nhiên của dân làng, cụ Tứ và chính Tràng cho thấy Kim Lân đã sáng tạo được một tình huống độc đáo, kì lạ, éo le: tình huống Tràng nhặt được vợ giữa ngày đói.

=> Tình huống truyện làm nổi bật nội dung và ý nghĩa của tác phẩm: anh Tràng “nhặt” được vợ một cách dễ dàng. Người dân lao động dù ở tình huống bi thảm đến đâu, dù kề bên cái chết vẫn khát khao hạnh phúc, vẫn tin vào cuộc sống và hi vọng vào tương lai. Tố cáo tội ác của bọn Thực dân, Phát xít và tay sai.

+ “Vợ” là mối quan hệ đối với chồng phải qua cưới xin, người vợ có vị trí quan trọng trong gia đình.

+ “Nhặt”- nhặt được của rơi ngoài đường ngoài chợ.

+ Người ta hỏi vợ, cưới vợ, còn Tràng do nhặt nhạnh mà thành.

- Quyết định chóng vánh, dễ dàng, không suy nghĩ gì nhiều vì khao khát có vợ còn lớn hơn cả nỗi sợ về cái đói khát của Tràng

- Nghiêm nét mặt khi bọn trẻ con trêu đùa=> ý thức chở che, bảo vệ người phụ nữ bên cạnh mình

- Hạnh phúc gia đình đem lại những chuyển biến lớn lao trong con người Tràng.

- Giới thiệu người vợ nhặt bằng thái độ trân trọng và yêu thương

- Kim Lân đã có những phát hiện sâu sắc và tinh tế khi thể hiện niềm khao khát có tổ ấm của nhân vật Tràng:

Tất cả những chi tiết ấy đã thể hiện tấm lòng thương con, thương dâu của bà mẹ nghèo nhưng có một tấm lòng nhân ái cảm động. Trong bức tranh xã hội xám ngắt ấy, bà cụ Tứ là một điểm sáng tươi đẹp: Ngạc nhiên khi thấy người đàn bà lạ trong nhà, vừa ai oán vừa xót thương cho số kiếp đứa con mình. Tủi hờn cho thân mình, tủi hờn cho đứa con tội nghiệp lấy vợ giữa nạn đói kinh hoàng. Thấu hiểu và thương xót cho hoàn cảnh éo le của con dâu, trân trọng hạnh phúc của con trai, ước ao các con vượt qua được nạn đói. Tươi tỉnh, vui vẻ, phấn chấn, lạc quan trong buổi sáng.

- Phân tích tâm lí nhân vật tinh tế, sâu sắc.

- Tình huống truyện tự nhiên.

- Cách kể chuyện theo tự nhiên. Kết cấu truyện đặc sắc. Nghệ thuật đối thoại, độc thoại nội tâm làm nổi rõ tâm lí của từng nhân vật.